Informacje dla mediów w ramach projektu pt. „Straszny swąd spalenizny – archeologiczne badania miejsca kaźni w chojnickiej Dolinie Śmierci
Pod koniec stycznia 1945 roku, jak wynika z materiałów źródłowych, Niemcy doprowadzili kolumnę polskich więźniów z więzienia Gestapo w Bydgoszczy do Doliny Śmierci pod Chojnicami, gdzie stracili życie w wyniku egzekucji. Ciała ofiar zostały następnie spalone na stosie, a ślady zbrodni zatuszowane. Szczątki ofiar nie były ekshumowane po wojnie i nadal, jak dowiodły dotychczasowe prospekcje terenowe, zalegają w Dolinie Śmierci. Celem prac w 2021 roku jest podjęcie szczątków ofiar zamordowanych pod koniec stycznia 1945 roku tam zalegających oraz dokumentacja i analiza miejsca zbrodni. Działania etnograficzne mają uzupełnić całość badań o aspekt społeczny – jak mieszkańcy Chojnic i okolic odnoszą się do tego miejsca kaźni oraz jaki sposób upamiętnienia tego miejsca uważają za stosowny.
Informacje o projekcie
Prace projektowe są częścią śledztwa prowadzonego przez pion śledczy Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku. Partnerami instytucjonalnymi w ich realizacji są:
– Fundacja Przyjaciół Instytutu Archeologii i Etnologii PAN
– Instytutu Archeologii i Etnologii PAN
– Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Projekt finansują:
– Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu w ramach Programu MKDNiS „Groby i cmentarze wojenne w kraju”
– Urząd Miasta Chojnice
– Instytut Pamięci Narodowej – oddział w Gdańsku
Projektem kierują:
dr Dawid Kobiałka – kierownik projektu, odpowiedzialny za koordynację całości zadań projektowych.
dr hab. prof. IAE PAN Katarzyna Kość-Ryżko – odpowiedzialna za przeprowadzenie części etnograficznej prac projektowych.
Harmonogram działań:
Prace ekshumacyjne w Dolinie Śmierci rozpoczęły się 1 czerwca 2021 roku. Planowany czas ich zakończenia to 31 lipca 2021. Opracowanie całości dokumentacji z przeprowadzonych działań nastąpi do 15 grudnia 2021 roku.
Informacje dla mediów w ramach projektu pt. „Archeologia Doliny Śmierci”
Dolina Śmierci to nazwa niepozornej łąki, lasów i pól na obrzeżach Chojnic w województwie pomorskim. Znajduje się ona na trasie niedzielnych spacerów chojniczan. Niemniej jednak to miejsce było kontekstem tragicznych wydarzeń w czasie II wojny światowej. Jesienią 1939 roku Niemcy rozstrzelali na okolicznych polach, łąkach, lasach jak się szacuje, ok. 400- 500 mieszkańców Chojnic i okolic. Byli wśród nich pensjonariusze Krajowych Zakładów Opieki Społecznej oraz lokalna inteligencja. W styczniu 1945 roku kolejne setki Polaków zostało zamordowanych w Dolinie Śmierci. Jesienią 1945 roku odbyły się tu prace ekshumacyjne, w trakcie których odkryto szczątki pierwotnie wrzucone w polskie rowy strzeleckie przyszykowane na wypadek wojny. Nieco ponad dekadę później odsłonięto pomnik upamiętniający ofiary niemieckich zbrodni. Od wielu już lat 1 września każdego roku w Dolinie Śmierci odbywa się uroczysta msza rozpoczynająca rok szkolny upamiętniająca wydarzenia z czasów II wojny światowej, które miały miejsce na obrzeżach miasta.
W okresie powojennym powstało kilka historycznych opracowań dotyczących problematyki chojnickiej Doliny Śmierci. Podają one jednak różne dane odnoszące się do liczby ofiar, jak i miejsc ich spoczynku. Nie wiadomo jak dokładnie biegły umocnienia polowe na terenie późniejszej Doliny Śmierci. Nie ustalono, które okopy zostały wykorzystane jako groby masowe przez Niemców. Nie jest pewna kwestia, z których z nich wydobywano szczątki po wojnie. W końcu, brakuje wiedzy dotyczącej lokalizacji przestrzeni, w której Niemcy w 1945 roku tuszowali ślady zbrodni poprzez palenie zwłok. Problemy te mogą zostać zbadane przy wykorzystaniu metod archeologicznych; zarówno nieinwazyjnych (analiza historycznych zdjęć lotniczych oraz współczesnych zobrazowań satelitarnych, lotnicze skanowanie laserowe, badania geofizyczne) jak i inwazyjnych (wykopaliskowe badania sondażowe).
Cele projektu
Głównym celem projektu jest rozpoznanie ilości i stanu zachowania materialnych śladów po wydarzeniach z czasów II wojny światowej w lokalnym krajobrazie Doliny Śmierci. Kwestia odkrycia i dokładnej lokalizacji śladów niemieckich zbrodni jest ważna, gdyż wśród lokalnej społeczności (ale i w materiałach konserwatorskich) pokutuje przekonanie, że Dolina Śmierci obejmuje jedynie łąkę, na której znajduje się krzyż oraz tablica upamiętniająca tragiczne wydarzenia. Jednak rozstrzeliwania i palenie zwłok, jak wynika ze wspomnień mieszkańców Chojnic, nie odbywały się tylko w tym miejscu, ale także w pobliskich lasach i na polach. Dlatego też nas interesować będzie nie tylko Dolina Śmierci ale i jej okolica, gdzie najprawdopodobniej miały miejsce rozstrzeliwania.
Co konkretnie chcemy zrobić?
– znaleźć miejsca spoczynku Polaków zamordowanych w Chojnicach,
– poznać personalia zamordowanych,
– wydobyć i zachować wszelkie ślady materialne związane z drugowojenną historią Doliną Śmierci,
– przenieść szczątki zamordowanych na Cmentarz Ofiar Zbrodni Hitlerowskich w Chojnicach,
W ramach projektu są dla nas ważne nie tylko pozostałości archeologiczne, ale również stosunek miejscowej ludności (mieszkańców Chojnic i okolic) do przeszłości i tragicznych wydarzeń z okresu II wojny światowej związanych z rozstrzeleniami obywateli Polski w miejscu zwanym od tych zajść Doliną Śmierci. Chcemy poznać stan ich wiedzy na ten temat, przekonania osobiste o ówczesnych wydarzeniach, wyobrażenia na ich temat oraz postawy związane z zamieszkiwaniem w bezpośredniej bliskości tych zdarzeń. Celem jest analiza podstawowych kategorii pojęciowych, związanych z tymi faktami historycznymi, przechowywanych w zbiorowej pamięci chojniczan. Planujemy poznać formy zaangażowania lokalnej społeczności w upamiętnianie tych wydarzeń oraz ich ofiar. Zależy nam na poznaniu stosunku mieszkańców do przestrzeni, w jakiej żyją a zwłaszcza do miejsca zwanego Doliną Śmierci (co o nim sądzą, jak je definiują, jak o nim mówią między sobą, czy występują zbiorowe przekonania związane z tym miejscem, czy jest ono utrwalone w lokalnej twórczości: artystycznej i folklorystycznej).
Pytania badawcze, na które chcemy odpowiedzieć dzięki etnograficznym badaniom terenowym to: jakie są materialne i symboliczne formy relacji z przeszłością oraz nadawane im znaczenia; jakie treści i kategorie składają się na świadomość historyczna; czy posiadana przez ludzi wiedza odpowiada obecnemu stanowi badań na ten temat; jaki jest stosunek miejscowej ludności do miejsc martyrologii upamiętniających tamte wydarzenia; jakie jest ich zaangażowanie osobiste w coroczne uroczystości upamiętniające poległych oraz czym motywowane jest ich uczestnictwo w nich lub dystansowanie się.
Informacje o projekcie
Realizatorami projektu są:
– Fundacja Przyjaciół Instytutu Archeologii i Etnologii PAN,
– Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
Projekt finansują:
– Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach Programu MKiDN „Groby i cmentarze wojenne w kraju”
– Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
Projektem kierują:
Część archeologiczna:
dr Dawid Kobiałka – odpowiedzialny za zarządzanie i implementację poszczególnych zadań projektowych, kierownik badań sondażowych w Dolinie Śmierci, działania edukacyjne i popularyzatorskie. Doktor nauk humanistycznych w zakresie archeologii, absolwent Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Kierował zarówno zagranicznymi projektami naukowymi (Back to the Past? The Relations between Tourism, Past, and Cultural Heritage. The Case of Poland and Sweden) jak i finansowanymi przez Narodowe Centrum Nauki (Między pamięcią a zapomnieniem: archeologia a XX-wieczne dziedzictwo militarne na terenach zalesionych). Posiada doświadczenie zawodowe związane z archeologicznymi badaniami materialnych pozostałości z czasów I i II wojny światowej.
Część etnologiczna
dr hab. Katarzyna Kość-Ryżko prof. IAE PAN – odpowiedzialna za udział w badaniach terenowych oraz przeprowadzenie wywiadów etnograficznych oraz obserwację uczestniczącą z wolontariuszami, osobami odwiedzającymi zespół badawczy w trakcie badań oraz wytypowanymi mieszkańcami Chojnic. Profesor nadzwyczajna nauk humanistycznych w zakresie antropologii kulturowej. Badaczka problematyki polskich przesiedleńców na wschodzie oraz tematyki z zakresu tzw. antropologii śmierci.
Harmonogram działań:
Konkretna data rozpoczęcia działań terenowych jest uzależniona od sytuacji epidemiologicznej. Będą to najpierw prace nieinwazyjne, etnograficzne i w ostatnim etapie badania wykopaliskowe. Opracowanie pozyskanych danych i zakończenie realizacji projektu nastąpi do 15 grudnia 2020 roku.